نظرسنجی چیست ؟

افکار عمومی (Public opinion) یکی از جنجالی ترین موضوعات در علوم اجتماعی است که از دو واژه Poll (نظرخواهی) و Public (عمومی، عامه) گرفته شده است. افکار عمومی برخاسته از ضمیر باطن یک ملت و نوعی واکنش مردم است نسبت به موضوعی که در سرنوشت آنها تاثیر می گذارد. این واژه در اصل (Doxa) به معنی نظر بوده است. آلن بیرو در تعریف آن می نویسد: افکار عمومی عبارتند از «طرز تلقی و واکنش جمعی و مشهود اکثریت افراد یک جامعه در مقابل رویدادهای اجتماعی که اغلب مهم تلقی می شوند.»۱ مطالعه افکار عمومی و شناخت آن که ارتباط نزدیکی به شناخت مردم دارد، از قرن ها پیش مورد توجه سیاستگزاران (اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی) بوده است.

به دنبال آن از ده ها سال پیش در کشورهای مردم سالار جهان تبدیل به یک مسئله موثر و با اهمیت شده است و مردم و حکومت های این گونه کشورها هر روز جایگاه والاتری برای آن قائل می شوند. در واقع باید گفت این گونه کشورها همواره براساس نظرات مردم به تصمیم گیری می پردازند و یا اقدامات خود را اصلاح می نمایند.

در حکومت های مردم سالار اطلاع از اینکه مردم به چه فکر می کنند و نظراتشان نسبت به مسائل چگونه است از اهمیت زیادی برخوردار است چرا که بدین وسیله نهادها، سازمان ها، موسسات، کارخانجات و شخصیت ها به مقبولیت خدمات خود پی می برند و از طریق بازسازی خود یا گاه با نفوذ بر افکار عمومی آن را جلب و یا به سمت منافع خود سوق می دهند. دیوید هیوم فیلسوف انگلیسی تا بدان حد افکار عمومی را موثر می دانست که معتقد بود: «افکار عمومی شکل دهنده دولت ها است.»

در خصوص اینکه چه عواملی آن را به وجود می آورند نظرات مختلفی وجود دارد. «لازارسفلد» و «برسون» افراد مطلع یا گروه های مرجع را عوامل پیدایش افکار عمومی می دانند اما «ماکس وبر» نقش رهبران کاریزماتیک را در این مقوله بااهمیت تلقی می کند. برخی نیز «سهم شایعه را در تشکیل افکار عمومی انکارناپذیر دانسته اند.»۲ احزاب سیاسی نیز سهم بسزایی در شکل دهی افکار عمومی دارند و در فقدان احزاب سیاسی فعال و موثر، وسایل ارتباط جمعی، رهبران بانفوذ، اماکن مذهبی مانند مسجد هستند که افکار عمومی را شکل می دهند.

اگر افکار عمومی با سیاست ها و برنامه های کلان مسئولان همنوایی نداشته باشد، بدون تردید امکان توفیق آنان بسیار کم خواهد شد. نظرسنجی یکی از معمول ترین شیوه های سنجش افکار است. در واقع نیازها و کمبودهای هر جامعه، با تحقیق و نظرسنجی روشن می شود. در واقع بدین وسیله اندیشه ها و افکار پنهان جامعه به سطح آورده می شوند. اصطلاح نظرسنجی در جامعه شناسی «kap study»۳ خوانده می شود. نظرسنجی سعی دارد افکار عمومی را درباره مسائل مختلف برای مسئولان و نهادهای مربوط نشان دهد و اطلاعات لازم را برای تصمیم گیری در اختیارشان قرار دهد و ارتباطی بین مردم و مسئولان باشد. این حرفه امروزه تبدیل به یک صنعت شده است و از این طریق بسیاری از پژوهشگران و علاقه مندان خصوصاً دانشجویان به تجارب عملی برای آشنایی با روش تحقیق در علوم تحقیق دست می یابند و حتی به کسب درآمد می پردازند.

نظرسنجی در دوران معاصر تبدیل به یکی از منابع عمده درآمد در موسسات تحقیقاتی و از ابزارهای مهم مورد استفاده تصمیم گیران و صاحبان اندیشه شده است. نظرسنجی ها نشانگر میزان علایق و دیدگاه های مردم یک کشور راجع به موضوعات مختلف است. از خصوصیات این روش آن است که در محیط طبیعی انجام می پذیرد و معمولاً اطلاعات در یک زمان کوتاه گردآوری می شود. در کشور ما نیز مراکز تحقیقاتی معتبری برای نظرسنجی درباره مسائل و رویدادهای مختلف جامعه تاسیس شده است. این مراکز گاه با پیش بینی های نزدیک به واقع خود بر اعتبار نظرسنجی ها می افزایند. نظرسنجی ها در عمل معمولاً با مشکلاتی مواجه هستند؛ مشکلات حاصل از جنبه های فنی و روش شناسی، اوضاع و شرایط موجود در جامعه، حساسیت نسبت به نظرسنجی در بین مردم، بی توجهی و اهمیت نداشتن افکار عمومی برای مسئولان و مردم، ضعف در توجیه مردم در خصوص پژوهش نظرسنجی، استفاده از شیوه نمونه گیری و روش های آماری که اگر غلط باشد ممکن است نتایج غلطی را به بار بیاورد.

از سوی دیگر نتایج نظرسنجی ها زمانی قابل اطمینان و اعتبار است که محدودیتی در مقابل بیان افکار وجود نداشته باشد. زمانی که در جامعه فشار بر افکار وجود داشته باشد مردم با احتیاط ناشی از ترس نظراتی می دهند که ممکن است با مکنونات قلبی آنها فاصله داشته باشند. لهذا در این گونه مواقع نتایج نظرسنجی ها با واقعیات فاصله دارند و به عبارتی ما را فریب می دهند. نتایج نظرسنجی ها در موسسات معتبر نظرسنجی با واقعیت معمولاً با نسبت ۲+ یا ۲ به دست می آید. در نظرسنجی های مربوط به انتخابات ممکن است با گذشت هر ساعت نظرات مردم تغییر یابد و نظری را که مثلاً دیروز ابراز کرده اند بر اثر پیشامد و یا تبلیغات کاندیداها، امروز کاملاً تغییر کند. استوتزل می گوید: «اقلیت امروزی می تواند، اکثریت فردا باشد، زیرا تفسیر در نظر وجود دارد. چرا که تغییرات اجتماعی وجود دارد.»۴ گراویتس می گوید که «موسسات نظرسنجی به تقاضای کسانی پاسخ می دهند که به آنها دستمزد می دهند. این وابستگی بخش مهمی از آزادی عمل آنها را سلب می کند.»۵ هر چند گراویتس در جای دیگر درصدد دفاع از نظرسنجی برمی آید و در مقابل کسانی که «نظرسنجی را نوعی جادوگری و پیش بینی می دانند»۶ می گوید: «پیش بینی مستلزم این است که نظرات ثبات داشته باشند در حالی که این طور نیست اگر می بینیم که نظرسنجی ها روزبه روز زیاد می شوند به این دلیل است که امکان می دهند خلاء ارتباطی میان حکام و مردم پر شوند.»۷ مارکسیست های پیرو مکتب فرانکفورت نیز نظرسنجی را عالمانه و ماهرانه می دانند. اما در مقابل برخی انتقاداتی که مطرح شد گروهی دیگر به تعریف و تمجید از نظرسنجی می پردازند نظیر آنکه اگر روش های آماری، دقیق و درست باشد هیچ گونه مشکل حادی در افکارسنجی پیش نخواهد آمد.

اگر پرسش ها به گونه ای تدوین شود که شبهه ای ایجاد نکنند و یا به گونه ای نباشند که پاسخ ها را به سمت حمایت از گروه و یا موضوع خاصی سوق بدهند تحقیق را با خطا مواجه نمی کند. دسته ای از محققان تکثرگرا، رابطه افکارسنجی و تصمیمات اتخاذ شده به وسیله سیاستگزاران را چنان همبسته می بینند که ادعا می کنند امروزه سیاستمداران دیگر نمی توانند به روشنی در جهت مخالف افکار عمومی حرکت کنند.باید اذعان داشت نظرسنجی مراحل مختلفی دارد که ممکن است در هر کدام از این مراحل بعضاً خطایی رخ بدهد و به اشتباه در نتیجه گیری منجر شود. این ایرادات ممکن است در مرحله طرح سئوالات رخ بدهد و یا در مرحله جمع آوری اطلاعات که مثلاً پرسشگران برخی پرسشنامه ها را خودشان تکمیل بکنند و به پاسخگویان مراجعه نکنند اما موسسات نظرسنجی معمولاً سعی می کنند حداقل در مراحل اجرایی با استفاده از نظارت و کنترل پرسشگران چنین خطاهایی را به حداقل برسانند.

النور سینگر با تمجید از امر نظرسنجی می گوید: «نظرسنجی ها هر چه قدر هم برای اندازه گیری افکار عمومی منحرف کننده یا کم حاصل باشند از هر وسیله اندازه گیری دیگری که در اختیار داریم بهتر هستند. چرا که تنها در این صورت است که به نظرات مردم که به دلایلی ابراز نشده اند می توان دست یافت.»۸ نظرسنجی ها امروزه به عنوان یکی از عوامل تعیین کننده در توسعه به شمار می آیند حتی «توسعه سیاسی را در کشور تثبیت می کند»۹ خوشبختانه در سال های اخیر افکارسنجی به طرز چشم گیری روبه رشد بوده است.

اما مردم اغلب با نظرسنجی آشنا نیستند آنها هم که می دانند اهمیت اندکی برای آن قائلند. بعضی از مردم از نظرسنجی به عنوان یک امر بیهوده و بی فایده یاد می کنند. آنها معتقدند این نظرسنجی ها هیچ گونه تاثیری در مسئولان ندارند و دردی از مردم دوا نمی کنند. برخی از مردم نیز همواره از پاسخ به سئوالات امتناع می ورزند و یا آنکه با احتیاط و دور از نظرات واقعی خودشان اظهارنظر می کنند. جامعه ما امروز شدیداً نیازمند پژوهش برای آگاهی از نگرش ها و رفتار مردم است تا براساس آن تصمیمات به نحو بهتری اتخاذ شود.هر جامعه ای همواره نیازمند پژوهش برای آگاهی از نگرش ها، اطلاعات و رفتار مردم چه به شکل فردی و چه جمعی است.

با تحقیق و پژوهش می توان پیش از آنکه مشکلات و نارضایتی ها افزایش یابد آن را مورد شناسایی قرار داد و بدین ترتیب با تدبیر لازم در جهت حل و یا رفع آنها کوشید. در ده ها سال اخیر نظرسنجی یکی از ارکان اصلی دموکراسی ها بوده اند. این نکته را باید در نظر داشت که تحقیق نیازمند شفافیت و اجتناب از استتار حقیقت است و با نظرسنجی می توان به برخی نظرات مردم که به دلایلی ابراز نشده اند دست یافت و قبل از آنکه برخی مسائل در اثر ناآگاهی حکومت ها تبدیل به بحران شود جلوگیری کرد.

رحیم یعقوب زاده

پی نوشت ها

۱ _ فرهنگ علوم اجتماعی، بیرو، آلن، ترجمه محمدباقر ساروخانی، صفحه ۱۱۳.

۲ _ شیوه های سنجش افکار با تاکید بر نقش مخاطب، دادگران، محمد، فصلنامه تحقیقات روابط عمومی، سال اول پاییز ،۱۳۷۸ صفحه ۶۶.

۳ _ کلمه kap study متشکل از سه واژه knowledge attitude practice است که وقتی با study می آید به معنای «مطالعه دانش، نگرش و رفتار» افراد جامعه است.

۴ _ لازار، ژودیت، افکار عمومی، ترجمه مرتضی کتبی، نشرنی، تهران چاپ اول، ۱۳۸۰ صفحه ۱۹۲.

۵ _ لازار، همان، صفحه ۱۸۵.

۶ _ لازار، همان، صفحه ۱۶۳.

۷ _ لازار، همان، صفحه ۱۸۵.

۸- لازار، همان، صفحه ۱۸۶.

۹ _ حاجیانی، ابراهیم، ماهنامه پیام جهاد، نشریه داخلی جهاد دانشگاهی، زمستان ۱۳۸۰.