کاربردهای پیمایش
از طریق پیمایش میتوان دادههای بسیار گستردهای را در باب باورها، ارزشها، نگرشها، کنشها و سایر اطلاعاتی که درباره صفتهای فرد باشند گردآوری کرد. همچنین میتوان در باب صفاتی که ویژگی سیستم باشند، اطلاعات دست اول جمعآوری کرد؛ برای مثال میتوان از افراد در خصوص قانون اساسی یک کشور از حیث سازگار بودن یا نبودن با ناظم سیاسی دموکراتیک سوال کرد. در پیمایش فرض میشود پاسخگو از واقعیت اطلاع دارد؛ اما در برخی مواقع اینگونه نیست. فرض میشود پاسخگو با پرسشگر همکاری خواهد کرد؛ ولی همکاری نمیکند. این نوع وقایع به تولید خطا منجر میشوند.[۲]
مراحل انجام تحقیق پیمایشی[۳]
این مراحل شامل طرح و اجرا هر دو است:
۱٫ انتخاب موضوع تحقیق؛
۲٫ تعیین سوال تحقیق؛
۳٫ تعیین نوع تحقیق؛ که توصیفی است یا تبیینی؛ اگر تبیینی است چه نوع از تبیین را انجام می دهد.
۴٫ تعیین نظریه (چارچوب نظری – تبیینی) جهت آزمایش؛
۵٫ ایراد فرضیه: اگرچه لزوم فرضیه تنها در تحقیقات تبیینی است،[۴] اما در تحقیقات توصیفی نیز ممنوع نیست.
۶٫ تعیین متغیرهای تحقیق.
۷٫ تعریف مفاهیم و تهیه شاخصها و معرفها:
۸٫ واحد تحلیل: یعنی واحدی که اطلاعات درباره آن جمعآوری میشود.[۵]
۹٫ تعییین روش نمونهگیری: اساس تحقیق پیمایشی مبتنی بر تعمیم اطلاعات حاصل از بخش کوچکی از جامعه تحت عنوان نمونه به کل جامعه آماری میباشد، به عبارت دیگر تکنیکها و فنون نمونهگیری در تحقیقات پیمایشی رشد قابل توجهی نموده است و این جنبه، مهمترین وجه تمایز تحقیق پیمایشی نسبت به سایر روشهای تحقیق میباشد. در این پژوهشها به جز مواردی که جمعیت مورد نظر بسیار کوچک است، پژوهشگران معمولاً تصمیم به استفاده از نمونه یا زیرگروهی از جمعیت کل میگیرند و در انتخاب نمونهها از فنون نمونهگیری بهره میجویند. زیرا معرف بودن نمونه، کلید عمده کیفیت دادههای حاصله محسوب میشود. اگر نمونهای نماینده نباشد یا در آن سوگیری مشاهده گردد، هر قدر هم بزرگ باشد، منعکسکننده دقیق خصوصیتهای جامعه نیست. اما اگر نمونه به دقت انتخاب شود، حتی اگر کوچک هم باشد، هنوز شبیه به جامعه میباشد. این واقعیت صرفاً در نمونههای احتمالی مشاهده میشود که در آن احتمال گزینش هر عضو جامعه، معین میباشد و در نتیجه میزان خطای نمونهگیری نیز مشخص است.[۶] بنابراین در پیمایش که یک روش “کمّی” است، از نمونهگیری کمّی استفاده میشود. اما از غیراحتمالی هم میشود استفاده کرد در مواردی که نمونهگیری احتمالی، غیرضروری یا غیرممکن است.[۷]
۱۰٫ تعییین حجم نمونه: حجم نمونه باید بر اساس نیاز و بسته به شاخصهایی چون هدف تحقیق و … تعیین شود.
۱۱٫ گردآوری دادهها: دادهها در تحقیق پیمایشی از طریق چند تکنیک زیر به دست میآیند:
أ- پرسشنامه
ب- مصاحبه ساختمند
ج- مصاحبه عمیق
د- مشاهده
ه- تحلیل محتوا[۸]
اما پرکاربردترین تکنیک، همان پرسشنامه است.[۹]
دادههای تجربی از نوع دست اول و شیوه کسب اطلاعات به صورت مستقیم و مصاحبه حضوری است. البته میتوان دادهها را از طریق تلفن، اینترنت و پست نیز گردآوری کرد؛ اما تأکید ما بر سوال مستقیم است.[۱۰]
۱۲٫ کدگذاری: در پژوهشهایی مثل پیمایش اجتماعی پس از تکمیل و جمعآوری پرسشنامهها و کنترل پاسخها مرحله کدگذاری (Coding) آغاز میشود. کدگذاری روشی است که بهوسیله آن پاسخهای سوالات ابزار جمعآوری اطلاعات، مثل پرسشنامه، به صورت عدد درمیآیند.[۱۱] مخصوصاً در تحلیل کامپیوتری این کار معمولاً صورت میگیرد.[۱۲]
۱۳٫ تحلیل مقدماتی دادهها (دادهآمایی): که نوعی کدگذاری مجدد و نیز خلق متغیرهای جدید و اصلاحات لازم است.
۱۴٫ تحلیلدادهها: دادههای پیمایشی با تحلیل کمّی (Quantitative Analysis) سازگارند و هم به صورت تحلیل توصیفی و هم تبیینی انجام میگیرند.[۱۳]
۱۵٫ ارزیابی فرضیهها.[۱۴]
۱۶٫ اظهار نظر و پیشنهاد.[۱۵]
۱۷٫ نوشتن گزارش تحقیق.[۱۶]
پیمایش الکترونیکی
این روش تحقیق، از سال ۱۹۹۰ رواج یافت و امروزه به طور فراوان مورد استفاده قرار میگیرد و با گسترش اینترنتی توجه بیشتری به اینگونه پیمایش شد.[۱۷]
تفاوت روش پیمایشی با دیگر روشها
مهمترین تفاوت بین تحقیقات آزمایشی و پیمایشی، کنترل میباشد. در تحقیقات پیمایشی کنترل مستقیم ممکن نیست نمیتوان متغیر مستقل را دستکاری کرد و تأثیر سایر متغیرهای بیگانه را تحت کنترل درآورد اما در یک آزمایش محقق سعی میکند همه متغیرهای بیگانه را کنترل کند و بعد با دستکاری متغیر مستقل به بررسی تأثیر آن بر متغیر وابسته میپردازد. در چنین شرایطی است که محقق میتواند مطمئن باشد که متغیر مستقل قبل از وابسته اتفاق افتاده است. به عبارت دیگر در تحقیق آزمایشی پژوهشگر فرض میکند اگرX آنگاه y. اما در تحقیق پیمایشی، متغیر مستقل همزمان، قبل و یا بعد از متغیر وابسته مشاهده میشود که این اختلاف مربوط به توانایی آزمایشگر در کنترل متغیرهای بیگانه و مستقل میباشد.[۱۸]
نقاط ضعف و قوت روش پیمایشی
علیرغم مزایای پژوهشهای پیمایشی، این تحقیقات با محدودیتهایی نیز همراه میباشند. در این خصوص انتقادهایی از پیمایشها صورت گرفته است. رایجترین انتقادهای مطرح از تحقیقات پیمایشی به صورت زیر بیان شده است:
۱٫ ناتوانی در تبیین مناسب روابط علّی بین پدیدهها؛ چنین انتقادی بهخصوص از سوی طرفداران تحقیقات آزمایشی مطرح میشود. به نظر آنها محقق پیمایشی به تفاوتهای موجود در میان مردم اتکا کرده و آن را بررسی میکند تا ببیند با متغیرهای دیگر رابطه ندارند یا نه. مشکل اینجاست که افرادی که در یک خصیصه باهم فرق میکنند ممکن است در خصایص دیگر نیز متفاوت باشند به گونهای که هرگز نمیتوان پیبرد که همبستگی در متغیر واقعاً ناشی از چیست.
۲٫ ناتوانی در درک ابعاد معنادار کنش اجتماعی انسان؛ از آنجا که تحقیقات اجتماعی به پدیدههای اجتماعی و رفتار انساها میپردازد و انسان فاعل و مفعول محسوب میشود بنابراین دارای ابعاد، ارزشها، اهداف، آروزها، انگیزه و … در انجام کارهایش میباشد؛ پس در هنگام بررسی علل رفتار و اندیشه انسانها باید به این موارد توجه داشت، در صورتی که تحقیقات پیمایشی کمتر به این موارد توجه دارند.
۳٫ نکاویدن عمق مسائل مورد بررسی؛ پیمایشها معمولاً به عمق مسائل وارد نشده و باعث درک غلط پدیدهها میشوند. در این تحقیقات وسعت اطلاعات به بهای از دست دادن عمق آن مورد تأکید قرار میگیرد. به عنوان مثال افرادی که به طور مرتب در کلیسا شرکت میکنند، ممکن است به این دلیل باشد که افراد بسیار مذهبی هستند، اما ممکن است به این دلیل هم باشد که در پی یافتن ایمان مذهبیاند یا تحت فشار اجتماعی به کلیسا میروند و یا اینکه کلیسا مکانی برای تجمع یک گروه از دوستان باشد.
۴٫ ابتنا بر روش جبری پوزیتویستی؛ تحقیق پیمایشی اساساً مبتنیبر روششناسی اثباتی (پوزیتویستی) است که کنش انسان را مبتنیبر نیروهای خارجی میداند و از نقش آگاهی، اهداف، مقاصد و ارزشهای انسان که منبع مهمی در کنشاند (پیشفرض تحقیقات تفسیری) غافل میماند و به نوعی جبرگرایی منتهی میشود.
۵٫ عدم خلاقیت؛ تحقیق پیمایشی از مدلهای علمی خشک و بیروح بهره میبرد که بر آزمون فرضیه و آزمونهای معناداری متمرکز است و دارای هیچگونه تخیل و تفکر خلاقی نیست.
۶٫ افراط در بیان آماری؛ پیمایش، بیش از حد متکی بر آمار است و پرسشهای بسیار جالب را به اعداد غیرقابل فهم تقلیل میدهد. در نتیجه بخش عمدهای از محتوای اطلاعات کسبشده، از تفسیر و تبیین نظری تهی شده و از دست میرود.
۷٫ سوء استفاده سیاسی؛ زیرا این روش ذاتاً به فریبکاری گرایش دارد همانطور که مارکسیستهای فرانکفورتی آن را فریبکاری عالمانه و ماهرانه نام مینهند.[۱۹]
۸٫ خطای نمونهگیری؛ هر تحقیق که از نمونهگیری استفاده میکند به طور طبیعی، با خطای نمونهگیری مواجه میشود، هرچند میزان خطا را کاهش دهد اما حذف آن غیرممکن است.
۹٫ دانش و مهارت فنی مورد نیاز؛ تحقیق پیمایشی مستلزم برخورداری از دانش و مهارت کافی در امر تحقیق است. محقق ورزیده باید از نمونهگیری، تدوین پرسشها و برنامههای مصاحبه، تجزیه و تحلیل دادهها و دیگر جنبههای فنی پژوهش آگاهی کافی داشته باشد. اینگونه آگاهیها به سختی ممکن است در یک فرد جمع شوند.
۱۰٫ فنون گردآوری دادهها؛ فنون گردآوری اطلاعات و دادهها دیگر تحقیق پیمایشی، بسیار تصنعی است هیچگونه تضمینی برای درست بودن آن چیزی که مردم اعلام میکنند، وجود ندارد. پاسخگویان یا عمداً دروغ میگویند و یا اینکه واقعاً به چیزی اعتقاد ندارند.[۲۰]
در پاسخ به اشکالات مذکور، واس جواب میدهد که:
۱٫ پیمایش روشی منحصر و جامع تمام مزایا که نیست و لذا روشهای دیگر نیز که مزایایی دارند را انکار نمیکنیم و از هر یک به شکل خاص خود باید بهره برد.
۲٫ این اشکالات برخی از درک نادرست پیمایش ناشی میشود زیرا در پیمایش استوار و واقعی نیز تفسیر وجود دارد و نیز برخی پیمایشها همانطور که گذشت قدرت کنترل متغیرهای مزاحم را تا حدی دارا هستند.[۲۱]
۳٫ پیمایش تنها در پرسشنامه ساختمند خلاصه نمیشود که سطحی باشد، بلکه روش مصاحبه عمیق نیز نوعی پیمایش است که به عمق معنی میپردازد.[۲۲]
شرایط فرهنگی-اجتماعی موفقیت در تحقیقات پیمایشی
با توجه به اینکه برخی معتقدند اطلاعات در یک تحقیق پیمایشی بسیار تصنعی است و هیچ تضمینی برای صحت اظهارات مردم وجود ندارد،[۲۳] بنابراین پیمایش اجتماعی نیازمند جامعه دموکراتیک و باز است که در آن افراد احساس امنیت کنند. پنهانکاری و نفاق اجتماعی، عقلانیت ابزاری افراطی و بیاعتمادی از جمله صفات تعمیمیافته جامعهای هستند که در آن نظم ابزاری برقرار باشد. این نوع رفتارها اعتبار درونی تحقیق را تهدید میکنند. تحقیق پیمایشی دشوارترین تحقیق است؛ چون بیرون کشیدن واقعیت از افراد دشوار است. مخصوصا در برخی کشورها با توجه به اقتضائات آن کشور پاسخها عمداً هنجاری است. افراد بهشدت تحت تأثیر وجدان جمعی قرار دارند. افراد در ارائه پاسخ، سود و زیان خود را محاسبه میکنند. در این روش پاسخگو فعال است و طوری جواب میدهد که پرسشگر میخواهد. درنتیجه باید برای دریافت واقعیت با دقت رفتار شود.[۲۴]
[۲]. ساعی، علی؛ روش تحقیق در علوم اجتماعی، تهران، سمت، ۱۳۸۷، چاپ دوم، ص۱۳۴٫
[۳]. واس، دی.ای.د؛ پیمایش در تحقیقات اجتماعی، هوشنگ نایبی، تهران، نی، ۱۳۸۹، چاپ دوازدهم، ص۸۴٫
[۴]. دلاور، علی؛ روشهای تحقیق در روانشناسی و علوم تربیتی، انتشارات دانشگاه پیام نور، ۱۳۸۶، چاپ دوم، ص۷۴٫
[۵]. واس، دی.ای.د؛ پیشین، ص۴۲-۴۱٫
[۶]. ازکیا، مصطفی و دربان، آستانه؛ روشهای کاربردی تحقیق، تهران، کیهان، ۱۳۸۲، چاپ اول، ص۳۳۳٫
[۷]. واس، دی.ای.د؛ پیشین، ص۸۴٫
[۸]. همان، ص۱۶٫
[۹]. همان، ص۸۷٫
[۱۰]. ساعی، علی؛ پیشین، ص۱۳۴٫
[۱۱]. همان، ص۱۰۹٫
[۱۲]. واس، دی.ای.د؛ پیشین، ص۲۳۱٫
[۱۳]. ساعی، علی؛ پیشین، ص۱۷۷٫
[۱۴]. حافظنیا، محمدرضا؛ مقدمهای بر روش تحقیق در علوم انسانی، تهران، سمت، ۱۳۸۶، چاپ سیزدهم، ص۲۵۳٫
[۱۵]. همان، ص۲۵۳٫
[۱۶]. همان، ص۲۵۳٫
[۱۷]. جمالی، حمیدرضا و صرافزاده، مریم و اسدی، سعید؛ پیمایش الکترونیک، کتاب ماه علوم اجتماعی، شماره ۱۲، اسفند ۸۷، ص۷۸٫
[۱۸]. ازکیا، مصطفی و دربان، آستانه؛ پیشین، ص۳۳۴٫
[۱۹]. واس، دی.ای.د؛ پیشین، ص۱۸-۱۷٫
[۲۰]. ازکیا، مصطفی و دربان، آستانه؛ پیشین، ص۳۴۰-۳۳۹٫
[۲۱]. واس، دی.ای.د؛ پیشین، ص۱۸٫
[۲۲]. همان، ص۳۲۱٫
[۲۳]. ازکیا، مصطفی و دربان، آستانه؛ پیشین، ۳۴۰٫
[۲۴]. ساعی، علی؛ پیشین، ص۱۳۳٫
نویسنده : مصطفی همدانی
سلام. سپاس فراوان از این که مطالبی که گذاشته اید همراه با رفرنس کامل است و قابل ارائه برای منابع و تحقیقات دانشگاهی. خدا خیرتون بده. مطلب خوب جامع و کاملی بود. خدا قوت و درود بر تمامی زحمتکشان